Hamburger Carbon Index laat zien dat groente meestal duurzamer is dan vlees

Hoe verhoudt de milieu-impact van groente zich tot hamburgervlees? Of nog specifieker; hoeveel kilo groente kan ik eten voordat dat evenveel uitstoot als 1 kilo hamburger? Die vraag proberen we in elke aflevering van de podcast ‘De Groentebroers’ te beantwoorden.

128 kilo rode biet voor de uitstoot van 1 kilo hamburgervlees.

Iedere editie proberen we op basis van het bestaande wetenschappelijke onderzoek een groente toe te voegen aan onze ranking. Is het perfect? Nee zeker niet, en daarover later meer. Maar het schetst wel een trend. En het helpt het ons duurzame keuzes maken als we in de supermarkt staan.

De rode biet is op dit moment onze echte winnaar. Je kunt maar liefst 128 kilo rode bieten eten en dan pas stoot je evenveel uit als wanneer je 1 kilo hamburgervlees eet.

Dit is illustratief voor de verdeling die we in het algemeen zien. Dat groente en fruit een fors lagere uitstoot hebben dan vlees.

En door iedere keer in de zoomen op een bepaalde groente zijn er dingen die opvallen, en ons helpen bij het maken. Samengevat de lessen die wij eruit hebben gehaald:

  • 🥫 Bewerkingen zoals wassen, inblikken e.d. gaan ten koste van duurzaamheid.

  • ✈️ Transport maakt niet echt het verschil behalve wanneer het wordt ingevlogen. Dat is enorm belastend

  • ⚡️ Bij kasproductie is de energieinkoop bepalend 

  • ♳ Plastic jasjes zijn de moeite waard

  • 🐄 De manier waarop vee wordt gehouden maakt ontzettend veel uit voor de uitstoot. Meer ruimte is beter.

  • 🌱 Biologisch heeft een iets lagere uitstoot.

Hieronder bespreken we dat allemaal. Maar misschien is een eerste vraag waarom dit relevant is?

  1. 👑 Rode Biet (128 kg)

  2. 🥈 Rabarber (102 kg)

  3. 🥉 Ui (70 kg)

  4. Thee (68 kg) 🫖 als drank

  5. Sla (67 kg)

  6. Knolselderij (58 kg)

  7. Mandarijn (45 kg)

  8. Venkel (38 kg)

  9. Groene asperge (31 kg)

  10. Sesamzaad (29 kg)

  11. Kikkererwten (27 kg) 🥫 in blik

  12. Boerenkool (19 kg)

  13. Komkommer (16 kg) ⚡️ verwarmde kas o.b.v. fossiele brandstof

  14. Losse thee bladeren (3 kg)

  15. Groene asperges ✈️ geïmporteerd per vliegtuig (2 kg)

  16. 🍔 Hamburger (1 kg)

Hamburger Carbon Index®

In een gemiddeld huishouden zijn eten en drinken de grootste bron van CO2-uitstoot

Milieucentraal deed in 2023 onderzoek naar de uitstoot van het gemiddelde Nederlandse huishouden. Hoewel echt een gemiddelde is met 2,17 personen per huishouden. Is het dus zeker niet 1-op-1 voor iedereen van toepassing, al geeft het wel een goed beeld van waarmee we onze uitstoot veroorzaken.

In één jaar is de totale uitstoot per huishouden gemiddeld 19,5 ton CO₂. Waarvan het grootste deel 4,2 ton uit onze eten en drinken komt. Op de voet gevolgd door vervoer (auto, fiets en OV) met 4 ton.

⚠️ Dus er is zeker wat te winnen door bewust te eten en drinken.

Plantaardige producten zijn het meest duurzaam

Over het algemeen is de wetenschap het er wel over eens dat plantaardige producten een significant lagere koolstofdioxide uitstoot hebben dan dat dierlijke producten dat hebben. Waarbij eieren, vis en kaas dan weer een lagere uitstoot hebben dan vlees producten zoals kip of varkensvlees. Normaal gesproken heeft rundvlees de hoogte uitstoot. Dat komt omdat herkauwers ook veel methaan produceren tijdens de vertering van hun voedsel.

Veel universiteiten en onderzoeksclubs maken lijsten met de uitstoot van verschillende producten. Zo ook het RIVM. Zij keken naar de 250 voedingsmiddelen in Nederland. En zagen ook hier dezelfde trend. Dierlijke producten zijn tot 10-12x belastender dan plantaardige producten.

Dat wil niet zeggen dat je nooit meer een varkenshaasje mag eten, maar als je duurzamer wilt eten helpt het zeker wanneer je mindert met het eten van vlees. Daarom vinden we het zo leuk om bij de Keuken van Loof groente in de hoofdrol te zetten. Want dan kun je nog steeds enorm genieten van je maaltijd. 🥦😋

Het RIVM onderzocht de milieuimpact van 250 voedingsmiddelen in Nederland, waaronder de broeikasgas emissies. Bron: RIVM (2021), Milieubelasting van voedingsmiddelen

* Wat is een CO₂-equivalent?

Het broeikaseffect wordt niet alleen veroorzaakt door het gas koolstofdioxide (CO₂). Er zijn namelijk ook andere “broeikasgassen”, zoals methaan (CH₄) en stikstofoxide (N₂O). En elk van deze gassen heeft een andere impact op de opwarming van de aarde. Zo is de “global warming potential” van methaan 28x zo sterk als die van koolstofdioxide en warmt stikstofoxide de aarde 265x zo snel!

Om om vergelijking gemakkelijker te maken is er een index gemaakt waarmee alle andere gassen omgerekend kunnen worden naar de impact van 1 kg CO₂. Dus als we spreken over CO₂-equivalent (CO₂-e) betekent dat “alle gassen omgerekend naar de impact van koolstofdioxide.

Verwerking gaat ten koste van footprint

De uitstoot van producten is het laagste wanneer er zo min mogelijk verwerking hoeft plaats te vinden. Dat is ook wel logisch want elk stapje vraagt energie en ander inputs. Dat zie je bv. bij de kikkerwten. Het proces van het telen van peulvruchten is ansich totaal niet belastend, sterker nog ze voeden vaak de bodem. Maar het schoonmaken en inblikken vraagt veruit het meeste energie.

Broeikasgas emissie van peulvruchtconversen

Broeikasgasemissie van peulvruchtconserven, in kg CO₂-e / ton product, van teelt tot en met de supermarkt. Bron: Broekema & Smale (2011), Nulmeting Peulvruchten

Transport maakt niet het verschil, behalve…

Heel vaak horen we dat we het beste “lokaal kunnen eten”. En dat is ook iets heel moois, dat je voedsel tot je kunt nemen wat groeit en bloeit vlak bij je. Wat niet de halve wereld over hoeft en wat verzorgd is door mensen die je kent en begrijpt. Als dat je motiveert moet je het ook zeker doen. Maar vanuit een duurzaamheidsperspectief kunnen “lokaal” veel breder bekijken. Want onder aan de streep zijn de transportemissies in een gemiddeld Europees dieet slechts 6% van de totale uitstoot.

Waar het bij individuele producten wel een verschil maakt is bij producten die per vliegtuig getransporteerd worden. Dat gebeurt niet vaak, maar voor sommige zachte fruitsoorten (frambozen, bessen) of verse groentes (asperges, sugar snaps) is het noodzakelijk om ze snel in de supermarkt te krijgen. We zien dan ook in de index dat we 31 kg “lokale” groene asperges kunnen eten voor de uitstoot van 1 kg hamburger. Maar wanneer ze per vliegtuig komen is dat nog maar 2 kg!!

Er is een Zwitsers onderzoek wat dat mooi laat zien. Daar hebben ze gekeken naar de de impact van verschillende vormen van transport voor de import van asperges. En het verschil is duidelijk, luchttransport is 10-14x belastender dan elke andere vorm van transport. Zelfs vergeleken met zeevaart vanuit hetzelfde land.

Emissie van asperges naar Zwitserland. Vooral wanneer die met het vliegtuig komt is de uitstoot enorm veel hoger.

Bij kasproductie is de energieinkoop bepalend

In onze aflevering over komkommer hebben we ook gekeken naar de impact van groei in een broeikas. En hoewel de komkommer in de index behoorlijk laag staat kan kasproductie ook duurzaam zijn. De grootste bron van emissie is namelijk de energie die gebruikt wordt om een kas te verwarmen. Wanneer dat met fossiele brandstoffen gebeurt is de uitstoot vele malen groter dan wanneer dat met hernieuwbare energie wordt gedaan. Zoals in de grafiek hieronder (naast) te zien, de uitstoot in de twee broeikas scenario’s (GH(s) en GH(h)) zijn bij het gebruik van hernieuwbare energie vergelijkbaar met productie van een open veld (OF).

Vergelijking van de emissies in het groeiproces binnen vier productiemethoden; open field (OF), greenhouse soil-based (GH(s)), greenhouse horticulture (GH(h)) en vertical farming (VF). Bron: Blom et al. (2022), The embodied carbon emissions of lettuce production in vertical farming, greenhouse horticulture, and open-field farming in the Netherlands

Lastige is alleen dat je aan de buitenkant van een komkommer niet kunt zien welke vorm van energie er in de kas gebruikt is. Dus als je zeker wilt spelen kunt je een “veldkomkommer” uit Spanje kiezen. Vaak is dat bij biologische komkommers het geval.

Toch heeft die kasproductie wel een goed toekomstperspectief omdat de efficientie (productie per oppervlakte-eenheid) veel hoger is dan veld-productie. En het water en mest gebruik ontzettend nauwgezet geregeld kan worden.

Plastic jasjes zijn de moeite waard

Komkommers zitten vaak in een plastic jasje. Is dat niet zonde? Want dat is weer extra plastic afval wat we liever niet hebben. De reden ervoor is dat door dat laagje plastic de komkommer ook beduidend minder uitdroogt. Zodat er minder verspilling optreedt.

Er is een Indiaas onderzoek uit 2012 dat hier naar heeft gekeken. Hierin hebben ze het vochtverlies van een komkommer gemeten met en zonder plastic jasje. Met plastic verliest de komkommer slechts 0,6% vocht na 15 dagen, tegenover 11% verlies voor komkommers zonder wrap. Komkommers met meer vocht zijn steviger en lekkerder. Zelfs Milieucentraal staat achter het gebruik van folie.

En zelfs onderaan de broeikasgas-streep is het de moeite waard. De Oostenrijkse onderzoeksclub Denkstatt komt tot de conclusie dat, hoewel het toevoegen van extra verpakking leidt tot een hogere uitstoot, dit tot 3x wordt teruggewonnen door dat er minder voedselverspilling is door onverkoopbare groentes.

Komkommer

Komkommer in een plastic (PE) folie heeft tot wel 3x lagere uitstoot . Bron: Denkstatt (2017), How Packaging Contributes to Food Waste Prevention

De manier waarop vee wordt gehouden maakt ontzettend veel uit voor de uitstoot. Meer ruimte is beter.

Ik werd op het pad van “White Oak Pastures” gezet. Dat is een boerderij in de staat Georgia in de Verenigde Staten. Zij focussen zich op “regenerative agriculture”. Dat wil zeggen dat ze goed zorgen voor de grond, beetje Kiss the Ground-achtig. Veel ruimte voor de dieren, de runderen eten alleen gras, en alles moet zoveel mogelijk in balans zijn met elkaar. En omdat dat zo goed gaat hebben ze in 2018 samen met Michigan State University en voedselfabrikant General Mills een uitgebreide life-cycle analysis gedaan van dit zogenaamde “Multi-Species Pasture Rotation” systeem, ook wel regeneratieve landbouw genoemd.

En daar vinden ze het volgende, als ze de gemixte uitstoot van alle dieren optellen. Op White Oak is de uitstoot 20,8 kg CO₂-e per kg carcass weight* terwijl dat 11,9 kg CO₂-e voor een normale boerderij. Meer dus! Maar. Als je de ‘koolstofopslag capaciteit’ van de grond (soil carbon sequestration) meeneemt, blijf je op die 11,9 kg CO₂-e voor een normale boerderij maar zit je op slechts 4,1 kg CO₂-e per kg (mixed) carcass weight in het “Multi-Species Pasture Rotation” systeem.

En dan komt vooral doordat grote graslanden de capaciteit hebben om koolstof op te slaan. En de redenatie is dan ook; als we dit op grote schaal doen slaan we meer CO₂ op dan de koeien (en andere dieren) uitstoten. Dus onttrekken we juist koolstof aan de kringloop, en bovendien zijn herkauwers nodig om graslanden in stand te houden. Het is ook een stem tegen grootschalige “meat feedlots” want in de US eigenlijk de standaard is. En tegen “mono-cropping” en industriële landbouw die de bodem helemaal uitgeput achter laat, of enkel met “GMO” crops en kunstmest in stand te houden is.

Dat is dan ook wat White Oak doet. Ze kopen verschraalde grond op en in een aantal jaren weten ze dat te herstellen tot een rijk grasland. Inmiddels hebben ze ruim 2000 hectare land. En dat is dan ook gelijk de kritiek op deze methode, want het landgebruik is 2,5x zo groot als in conventionele veeteelt. En om het even in perspectief te plaatsen; een gemiddelde boerderij is Amerika telt 170 hectare, en in Nederland zelfs “maar” 15 hectare. Dus de White Oak pastures zijn enorm.

De vraag is wel of dit ene onderzoek te schalen is naar een bredere inzetbaarheid. De capaciteit van de grond, en van grasland om koolstof op te slaan is van veel zaken afhankelijk. Maar een meta-analyse in Nature laat zien dat gemiddeld genomen een stuk land dat van landbouw naar gras gaat meer koolstof opslaat. En nog beter is om er een bos van te maken.

Verschil in de capaciteit van land om koolstof op te slaan wanneer de toepassing veranderd. Bron: Beillouin et al. (2023), A global meta-analysis of soil organic carbon in the Anthropocene

* Carcass weight

Nu is een kilogram “carcass weight” niet zo gemakkelijk te vergelijken met de andere waarden in de Hamburger Carbon index. Want dit bevat ook nog alle botten, vet en snijresten etc. Door de boot genomen hou je 65% van het “carcass weight” over. Maar je kunt al wel direct zien dat dit een stuk beter scoort dan een gemiddeld stukje vlees.

Biologisch heeft een iets lagere uitstoot.

Er is een grote systematische meta analyse uit 2022 die dit lat zien. Hier vergelijken ze een hoop kwalitatieve studies naar het onderwerp. Gemiddeld genomen heeft biologische productie een 12% lagere uitstoot dan conventionele landbouw. Maar de verschillen zijn heel groot, tussen studies en producten. Opvallend is dat bv. rijst, varken en eieren beter conventioneel gegeten kunnen worden als je optimaliseert voor de carbon footprint.

En dan denk je dat je het snapt, maar er zit een ingewikkeld haakje aan de biologische productie.

Want deze studie legt uit, op product niveau is het niet altijd beter. Al is het gemiddeld iets beter. Je moet eigenlijk op “landniveau” kijken (zoals je ook in de grafiek weergegeven ziet). Dat betekent kijken naar de emissies per hectare grond. Op dat moment geldt dat biologisch verbouwen / houden in alle gevallen tot een lagere uitstoot leidt. En gemiddeld genomen zelfs 43%!!! Want je moet, zo redeneert deze studie, de effecten van het land ook meenemen. Zoals de capaciteit van het land om koolstof op te slaan (zoals we in de vorige paragraaf zagen), de impact op de kwaliteit van het bodemleven, de verzuring, de vervuiling, de biodiversiteit. AAAGGGRRHHH 😱

In de basis is biologisch boeren een stuk minder efficiënt. Voorstanders gebruiken dat als argument om te zeggen dat de “per product” statistieken vertekend zijn. Maar tegenstanders wijzen erop dat je meer land nodig hebt om dezelfde hoeveelheid voedsel te produceren. Gemiddeld genomen heb je 20% minder opbrengst van biologische landbouw.

Puur bekeken vanuit de Hamburger Index® is een biologische keuze verstandig. Want is de meeste gevallen zal de CO₂ uitstoot lager zijn. Maar de rest van de details vragen om een diepere verkenning. 😵‍💫

Verschil in CO₂-e emissies per productgroep biologische t.o.v. conventionele productie. Licht grijs is gerekend per “land-eenheid” en donkergrijs per “product-eenheid”. Bron: Chiriacò et al. (2022), Determining organic versus conventional food emissions to foster the transition to sustainable food systems and diets: Insights from a systematic review

Is het wel eerlijk om producten zo te vergelijken?

Wij vergelijken broeikaseffect van 1 kilo hamburger vlees met 1 kilo groente. Maar is dat wel eerlijk? Want 1 kilo hamburger levert meer energie dan bijvoorbeeld 1 kilo groene asperges.

Je krijgt 250 kcal per kg asperges vs. 2200 kcal voor een kilo hamburgers. Dus je haalt veel meer energie uit hamburgervlees. Al vertekent een vergelijk op calorieën ook. Dan zijn hele caloriearme producten (bv. koffie) ineens enorm vervuilend. En calorierijke producten zoals olie ontzettend goed. Terwijl je koffie en olie niet consumeert voor de calorieën.

Broeikasgasuitstoot per 1000 kilocalorien. Bron: https://ourworldindata.org/grapher/ghg-kcal-poore

Zoals je hierboven kunt zien is de teelt van planten in veel gevallen nog steeds minder belastend dan dierlijke producten. Maar het verschil is wel kleiner. En je kunt helaas ook niet leven op enkel calorieën.

Een andere manier om hier naar te kijken is de uitstoot per 100 gr proteïne. Dan kun je wel iets beter appels met appels vergelijken.

In de cijfers van Poore en Nemecek (2018) zie je dat we voor 100 gram rundvlees proteïne, 50 kg CO2e uitstoten. Vergelijk dat met 0,84 kg CO2e voor 100 gr proteine uit peulvruchten en 0,26 kg CO2e voor het equivalent uit noten. In deze vergelijking komt het rundvlees als nog belastender uit het onderzoek. Je kunt 5,9 kilo peulvruchten proteïne krijgen voor dezelfde uitstoot als 100 gram runderproteïne. En zelfs 19,2 kg notenproteine voor 100 gram runderproteïne

Broeikasgasuitstoot per 100 gram proteïne. Bron: https://ourworldindata.org/grapher/ghg-per-protein-poore

>> Dus hoewel het niet helemaal eerlijk is om kilo’s product te vergelijken is het wel gebruikelijk in de wetenschappelijke publicaties. En geeft het een vrij betrouwbaar en begrijpelijk beeld.

Waardevolle Bronnen

Er zijn verschillende onderzoeken die grote lijsten van producten hebben gemaakt. En daarmee dienen als referentie voor het opstellen van de Hamburger Carbon Index®. Over het algemeen proberen we onderzoeken te gebruiken alle emissie van het van boerderij t/m supermarkt meenemen.

Het is duidelijk dat er wel altijd verschillen tussen de onderzoeken zijn. Sterker nog, er zijn altijd van situatie tot situatie verschillen in de uitstoot. Daarom nemen we vaak het gemiddelde van de cijfers die we kunnen vinden.